W rocznicę zbrodni
JACEK SZESZUŁA
Minęła kolejna rocznica rozstrzelania 15 mieszkańców Mosiny i okolic w dniu 20 października 1939 r. Tegoroczne uroczystości upamiętniające tamten tragiczny dzień, z racji na obchody 70. rocznicy wybuchu II wojny światowej, miały wyjątkowy charakter. Na tę okoliczność, odnowiona została mogiła rozstrzelanych na cmentarzu parafialnym, a o akcji Radia Merkury – zapaleniu zniczy pamięci w miejscach masowych egzekucji, nie zapomniano także w naszym mieście…
70 lat temu, w ciągu trzech dni – 20, 21 i 23 października, w 14 wielkopolskich miastach, także w Mosinie, hitlerowcy rozstrzelali blisko 300 osób. Dlaczego musiały zginąć? Te masowe egzekucje, nie były przypadkowe. Proces eskalacji nastrojów antypolskich został ujawniony z całą siłą i tragicznymi dla Polaków konsekwencjami. Przyczyn było dużo, chociażby: powstanie Państwa Polskiego w wyniku przegranej Niemiec w I wojnie światowej, zwycięskie powstanie wielkopolskie i konieczność emigracji Niemców z tych terenów, patriotyczne działania polskich organizacji w okresie 20-lecia międzywojennego oraz działalność mniejszości narodowej niemieckiej, zwłaszcza po 1933 roku.
Wszystkie te elementy w mniejszym lub większym stopniu zaistniały w Mosinie. Warto tutaj zwrócić uwagę na działalność organizacji Jungdeutsche Partei für Polen - Partii Młodych Niemców – której działalność datuje się od czerwca 1934 r. (Hitler doszedł do władzy w styczniu 1933 r.)
Organizacja ta skupiała mniejszość niemiecką Mosiny, Puszczykowa Starego, Niwki, Borkowic, Pecnej, Sowinek, Żabna, Żabinka, Krosna, Krosinka, Drużyny, Nowinek, Iłowca. Celem działalności, było m.in. „wydawanie i rozpowszechnianie wszelkich druków i pism, powzięcie uchwał jako też i wystawianie pism, próśb itp. do władz publicznych”. Stwarzało to duże pole działania oraz możliwości obserwacji polskiego życia politycznego. Do najbardziej aktywnych w organizacji należeli: Leiter z Krosna, Bressel Gustaw z Żabna, Ryszard Welst z Żabinka, Streker Mikołaj z Puszczykowa, Adolf Haupt z Pecnej, Adolf Just z Nowinek, Pfeifer z Sowinek, Kurt Bernau, Ekresmann Adam – nauczyciel z Krosna, Eisenberg Gustaw – nauczyciel z Mosiny, Jackamnn Erich z Krosna, Kock Robert i syn Oskar z Mosiny, Mayer Karl.
Nie jest więc sprawą przypadkową, że właśnie te osoby, znając mieszkańców i środowisko polityczne, stały się szczególnie aktywne w procesie wyznaczania zakładników wg określonego klucza politycznego: powstańcy wielkopolscy, członkowie Związku Zachodniego, nauczyciele, narodowcy, ludzie krytykujący politykę Hitlera, cieszący się poważaniem w swoim środowisku. W skali ogólnej, akcja ta była przygotowywana od wiosny 1939 r. pod kryptonimem „Tannenberg”, a jej celem było fizyczne zniszczenie żywiołu polskiego.
Patrząc z perspektywy czasu, a także w świetle dostępnych materiałów, wszystko wydaje się oczywiste – tak musiało być, bo taka była z góry założona polityka nazistowska. Ale jak to było 70 lat temu?
Aresztowania – od 18 X – i osadzanie aresztowanych w bóżnicy, pozorny spokój mieszkańców. 19 X – nakaz stawienia się mieszkańców na Rynku, na godz. 16.00 i rozejście się – bez podania powodu. Pierwsze domysły zakładników co do ich dalszego losu…
20 X – przygotowania na runku do egzekucji przy posesji nr 9 Antoniego Roszczaka. Nakaz wykopania zbiorowej mogiły wydany grabarzowi Franciszkowi Nowackiemu. Gorączkowe próby interwencji u Niemców członków rodzin w sprawie zwolnienia zakładników. Przywiezienie lekarza z Kórnika dra Romana Gawrona, który już wiedział, co stało się w sąsiednim mieście… Przeprowadzenie zakładników na posesję nr 7 Michała Stanikowskiego. Przyjazd autobusem plutonu egzekucyjnego i „sąd” nad zakładnikami. Zebranie na Rynek mieszkańców Mosiny i wreszcie – śmiertelne strzały do wyprowadzonych w dwóch grupach „skazańców”, kończące ich życie…
Takiej tragedii, nasze miasto w ciągu swego 700-letniego istnienia, jeszcze nie oglądało. Z racji wielu w tym samym czasie egzekucji na terenie całej Wielkopolski, można odtworzyć ich wspólny, hipotetyczny scenariusz:
- przygotowanie listy Polaków przeznaczonych do egzekucji przez aktywnych, miejscowych Niemców,
- aresztowania zakładników w celu wyodrębnienia ich ze środowiska,
- „sąd”: opinie miejscowych Niemców, sprawdzanie danych personalnych, pytania dotyczące przynależności politycznej, fizyczne i moralne znęcanie się, „wyrok” w trybie doraźnym i natychmiastowa, publiczna egzekucja.
Analiza aktów zgonów rozstrzelanych w Mosinie, pozwala wyciągnąć następujące wnioski:
- Władzy okupacyjnej zależało na sfałszowaniu dramatycznego wydarzenia.
- Żaden z aktów zgonu nie został wystawiony z datą 20 X 1939 r., lecz z innymi datami.
- W żadnym akcie zgonu, jako bezpośredni powód śmierci nie figuruje „rozstrzelanie”.
- Brak różnic czasowych wydarzenia – pomiędzy 16.00 a 16.30. Są stwierdzenia „16 i pół” i „16. 30”.
- Śmierć zakładników zgłaszał Zarząd Miejski i kupiec Karl Mayer oraz jedno zawiadomienie policji.
Akty zgonu rozstrzelanych w Mosinie zostały wystawione z następującymi datami i podaną przyczyną śmierci:
- Kołtoniak Franciszek – 15 XI 1939 r. – zmarł (bez przyczyny)
- Kozak Stanisław – 16 XI 1939 r. – jw.
- Jaworski Stanisław – 29 XII 1939 r. – jw.
- Frankowski Wincenty – 29 XII 1939 r. – jw.
- Królak Józef – 29 XII 1939 r. – jw.
- Roszczak Antoni – 29 XII 1939 r. – jw.
- Baraniak Ludwik – 30 XII 1939 r. – jw.
- Frąckowiak Jan – 30 XII 1939 r. – jw.
- Szymański Alojzy – 30 XII 1939 r. – jw.
- Bartkowiak Piotr – 23 VI 1942 r. - nagły atak serca
- Cierżniak Józef – 23 VI 1942 r. – jw.
- Kujath Alojzy - 23 VI 1942 r. – jw.
- Lewandowski Józef – 23 VI 1942 r. – jw.
- Matuszak Wiktor – 23 VI 1942 r. – jw.
- Gawron Roman Stefan – 7 IX 1942 r. – jw.
Z wyjątkiem aktów zgonu Stanisława Kozaka i Franciszka Kołtoniaka, akty zgonu podpisał burmistrz Oskar Preiss…
Artykuł powstał w oparciu o materiały będące w posiadaniu autora, zebrane przez niego w latach 70. na potrzeby publikacji: „Mosina w okresie okupacji hitlerowskiej” R. Perła, J. Szeszuła w: „Szkice z przeszłości Mosiny i okolic” pod red. T. Jakubiaka, Poznań 1978.
